شهادت طلبی

از دیدگاه قرآن، چرا مؤمن، شهادت طلب است؟

در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که می توان از آنها دلیل شهادت طلبی مؤمنان را دانست.  ادله ای که برای شهادت طلبی مؤمن از آیات قرآن به دست می آید، از این قرار است: الف) شهادت، سبب رسیدن به کمال نهایی و سعادت حقیقی است و چون مؤمن، طالب این کمالات ـ که هدف خلقت اویند ـ است، پس شهادت طلب است؛ زیرا شهادت را راه میان رسیدن به این درجات می داند. بنابراین، نه به عنوان تکلیف، بلکه با اشتیاق طالب آن است؛ اشتیاقی همانند اشتیاق طفل گرسنه به سینه مادر. این حقیقت از آیاتی مانند 170 و 171 سوره آل عمران برداشت می شود: هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. آنان به خاطر نعمت های فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند و به آن مؤمنانی که هنوز به آنها نپیوسته اند، مژده می دهند که نه ترسی بر آنهاست و نه غمی خواهند داشت و آنها را به نعمت و فضل خدا بشارت دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند. بنابراین، چرا مؤمن شهادت طلب نباشد، حال آنکه بشارت این مقامات را از برادران شهیدش دریافت می کند که او را به عالی ترین درجات، بشارت می دهند؟ ب) مؤمن عاشق خداست؛ چنان که خدا در وصف محبت مؤمنان به خود می فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا اَشَدُّ حُبَّا للّه ... ؛ مؤمنان شدیدترین محبت را به خدا دارند». (بقره: 165) چون هر عاشقی نهایت آرزویش وصال محبوب است، پس مؤمن، شیفته رسیدن به خداست که شریف ترین و بهترین نوع لقای محبوب، شهادت در راه خداست. به همین دلیل، مؤمن با مرگ که بهترین آن شهادت است، انس دارد1 و انتظارِ آن را می کشد. خدای سبحان در آیه های 94 سوره بقره و 6 سوره جمعه این حقیقت را بیان می کند: قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدّارُ اْلآخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ. (بقره: 94) بگو: اگر نزد خدا سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست می گویید، آرزوی مرگ کنید. قُلْ یا أَیُّهَا الَّذینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ. (جمعه: 6) بگو: ای کسانی که یهودی شده اید، اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر، پس اگر راست می گویید، درخواست مرگ کنید. خدای سبحان در این آیه ها، آرزوی مرگ و دیدار با خدا را نشانه صداقت در ادعای دوستی با خدا بیان می کند. بنابراین، مؤمن، شهادت طلب است؛ چون دوست و عاشق خداست و عاشق، جز لقای معشوق با فدا شدن در پیشگاه او آرزویی ندارد. ج) شهادت سبب غفران الهی است و مغفرت به معنی چشم پوشی از خطاها و گناهان و جبران نقایص آدمی است2 و این همان رحمتی است که خدا در صورتی که مؤمن، بندگی اش را در پیشگاه او به اثبات برساند، بر خود واجب کرده و فرموده است : «کتب علی نفسه الرّحمة؛ رحمت را بر خویشتن واجب کرده است».3 بنابراین، مؤمن شهادت طلب، طالب چنین مغفرت و رحمتی از سوی معبود است. خدای سبحان درباره این ویژگی شهید در آیه 157 سوره آل عمران می فرماید: وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سَبیلِ اللّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ. و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، به یقین، آمرزش خدا و رحمت او از [همه] آنچه [آنان ]جمع می کنند بهتر است. د) در بیان قرآن کریم، جهاد فی سبیل اللّه از محبوب ترین کارهای نیک نزد خداست و بالتّبع مجاهد فی سبیل اللّه نیز از محبوب ترین افراد عنداللّه است.4 چون مؤمن، محِب خداست، آنچه را خدا می پسندد و دوست دارد محبوب اوست. پس جهاد با جان در راه خدا یعنی شهادت، محبوب اوست؛ زیرا این کار، او را محبوب خدا می سازد؛ هم از نظر مجاهد بودن و هم به سبب آنکه رضایت خدا را به دست آورده است. مؤمن شهادت طلب است؛ چون می خواهد محبوب خدا شود؛ زیرا خدای تعالی تنها کسی است که انسان باید به محبت او دل ببندد؛ یعنی تنها خدا شایسته دل بستگی انسان به اوست. ه ) جهاد و شهادت در راه خدا سبب تحمل زجرها و محنت هایی است که جز مؤمنان صابری که صبر جمیل را در درگاه الهی پیشه خود ساخته اند، کسی را یارای تحمل آنها نیست. مؤمنانی که حقیقت ایمان در قلب آنها راسخ شده باشد، تنها توان چنین صبری را دارند؛ صبری که صاحب آن، با لذت، دشواری ها را به جان می خرد، نه با سختی؛ زیرا مؤمن، عاشق سوختن در پیشگاه معشوق است. بنابراین، چون مؤمن بدین معنی صابر است و صابر هم شهادت طلب است، پس باید مؤمن شهادت طلب باشد. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیِّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فی سَبیلِ اللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الصّابِرینَ . (آل عمران: 146) چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند، اینان هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد. بنابراین آیه شریفه، مؤمن، فردی الهی است که صبر را معنا می بخشد و به آنچه از ناحیه خدا به او می رسد، نه تنها راضی، بلکه شادمان است. پس شهادت طلبی پیشه چنین مؤمنی است. و) مؤمن، بنده خداست و خاصیت بندگی، انجام افعالی است که رضایت معبود در آن است و چون دفاع از دین الهی و فرستادگان خدا و اولیای او از مؤمن خواسته شده است، وی اثبات بندگی خویش را با آمادگی برای جان بازی و شهادت طلبی اعلام می دارد، چنان که قرآن کریم در این زمینه می فرماید: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ. (بقره: 207) بعضی از مردم، جان خود را به خاطر کسب خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است. ز) بنابر بیان قرآن کریم، مؤمن مکلف است که از وسائلی که خدای سبحان برای رسیدن به درگاهش قرار داده است، بهره گیرد تا به وصال او برسد. یکی از این وسائل، جهاد و شهادت در راه خداست. پس شهادت طلبی «ابتغاء الوسیلة» است. قرآن کریم در این باره می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ وَ جاهِدُوا فی سَبیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. (مائده: 35) ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا پروا کنید و به او [توسل و ]تقرب جویید، و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید. وسیله در این آیه شریفه به معنی رسیدن به چیزی با رغبت و اشتیاق است.5 پس «ابتغاء الوسیله» در حقیقت متمسک شدن به اسبابی برای اتصال به مبدأ هستی با رغبت و اشتیاق است و چون در آیه شریفه پس از امر به ابتغاء الوسیله، امر به جهاد فی سبیل اللّه شده است و جان بازی در راه خدا مهم ترین و کامل ترین نوع جهاد فی سبیل اللّه است. بنابراین، یکی از بهترین وسائل برای اتصال به مبدأ هستی، جهاد و شهادت در راه خداست که نتیجه روحیه شهادت طلبی مؤمن است. ح) مؤمنان با ایمان خود با خدا عهد می بندند که در دفاع از دین، مقدسات و اولیای خدا هیچ گاه سست نشوند و به دشمن پشت نکنند، حتی اگر جان خویش را فدای این حقیقت کنند. قرآن کریم درباره این عهد می فرماید: وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ اْلأَدْبارَ وَ کانَ عَهْدُ اللّهِ مَسْؤلاً. (احزاب: 15) آنان قبل از این با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند و عهد الهی مورد سؤال قرار خواهد گرفت. بر اساس این آیه شریفه، این پیمانی است که همه مؤمنان، با ایمان خود با خدا می بندند و از این پیمان بازخواست خواهند شد. در چنین شرایطی است که مؤمن برای اثبات صداقت خود در این عهد و پیمان نه تنها آماده است، بلکه جان خویش را برای اثبات صداقت خود با خدای سبحان در کف می نهد و آماده جان نثاری است. چنان که قرآن کریم در این باره می فرماید: مِنَ الْمُؤمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً. (احزاب: 23) از میان مؤمنان، مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند، صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را ]تبدیل نکردند. بنابراین، مؤمن شهادت طلب است؛ چون در عهد و پیمان خویش با خدای خود صادق است و منتظر وفای به آن با فدا کردن خون و جان خویش می باشد و این روحیه شهادت طلبی است که او را به تقوای محبوب الهی می رساند. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ. (آل عمران: 76) آری، کسی که به پیمان خود وفا کند و پرهیزکاری پیشه کند (خدا او را دوست دارد؛ زیرا) خدا، پرهیزکاران را دوست می دارد. 1. «وَاللّهُ لابْنُ اَبیطالِب اُنس بِالْمَوت مِنَ الطِّفل بَثدَى اُمُّه؛ سوگند به خدا انس و علاقه فرزند ابى طالب به مرگ در راه خدا از علاقه طفل به پستان مادر بیشتر است».

نهج البلاغه، خطبه 5. 2. ابراهیم مصطفى و دیگران،

المعجم الوسیط، استانبول، دارالدعوه، 1989، چ 2، ص 656. 3

. انعام: 12 و نیز در آیه 54 از همین سوره این تعبیر به صورت «کتب ربکم على نفسه الرحمه» آمده است.

4. صف : 4. 5. مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 871 ، ماده وسل.